Historia Dzielnicy Wawer:

Wawer został przyłączony do Warszawy w 1951 roku. W latach 1960-1994 obszar Wawra stanowił część dzielnicy Warszawa-Praga Południe. W wyniku przeprowadzonej reformy administracyjnej Warszawy ówczesna dzielnica Warszawa-Praga Południe została podzielona na trzy osobne gminy (Praga Południe, Wawer, Rembertów), które w 2002 roku zostały przekształcone w dzisiejsze dzielnice.

Pierwsze wzmianki o Wawrze

Ziemie Kotliny Warszawskiej, położone na zalewowych tarasach rozległej tu doliny Wisły, były peryferyjnymi obszarami rodzącego się Królestwa Piastów. Na wschód od nich rozciągały się wielkie obszary leśne. Część tego nadwiślańskiego zespołu osadniczego należała do diecezji płockiej z parafią Kamion, część zaś wchodziła w skład diecezji poznańskiej.

W jej granicach leżał Gocław i Zerzeń z parafią utworzoną w 1403 r. oraz Błota i Miedzeszyn. W wieku XIII i XIV wykształciły się tu dobra szlacheckie.

Od połowy XIV w. pojawiają się w dokumentach wzmianki o wsiach takich jak: Zerzeń, Wólka Zerzeńska, Borków, Falenica, Zagóżdż, Zastów.

Po przyłączeniu Mazowsza do Korony oraz przeniesieniu stolicy do Warszawy zanotować można ożywienie gospodarcze. Okolice te stały się też areną niecodziennych wydarzeń historycznych.

Na polach Zastowa 25 listopada 1527 r. odbył się zjazd senatorów i szlachty mazowieckiej, obradujący m.in. na temat wolnych elekcji. W kwietniu następnego roku na polach wsi Kamion odbył się zjazd elekcyjny szlachty z całej Polski i Litwy, zakończony 11 maja 1573 r. wyborem Henryka Walezego na króla Polski i Litwy.

Położone na przedpolach stolicy tereny przyciągające licznych osadników, kilkakrotnie zmieniały właścicieli, wchodząc w skład majątków znanych rodzin szlacheckich, takich jak: Zerzeńscy, Drużbicze, Pilichowscy, Kazanowscy, Sapiechowie, Bielińscy.

To właśnie od Urszuli z Bielińskich Czermińskiej, Elżbieta Sieniawska zakupiła w 1720 r., włączając do dóbr wilanowskich, między innymi wsie Zastów, Las, Zbytki, Olendry oraz karczmę Wawer. Po raz pierwszy w dokumentach pojawił się wtedy zapis nazwy Wawer. Karczma zbudowana została u zbiegu ważnych szlaków komunikacyjnych jak również w pobliżu dróg o charakterze lokalnym. Dało to możliwość utrzymania się sporej liczbie rzemieślników i kupców.

Karczma zniknęła z map na przełomie XVIII i XIX w. w wyniku wytyczenia granic po trzecim rozbiorze Polski i utrudnień w kontaktach między poszczególnymi zaborami. Utworzenie Królestwa Kongresowego ożywiło ruch towarowy i podróżny i karczmę Wawer odbudowano.

Osobnym rozdziałem w historii Pragi Południe i okolic, w tym Wawra, były walki w czasie powstania listopadowego. Wtedy to miejscowości Grochów i Wawer na stałe zagościły na kartach historii. Na terenie obecnego Anina, Starego i Nowego Wawra, Wygody i Woli Grzybowskiej doszło 19 i 25 lutego 1831 r. do krwawych bitew a następnie do serii walk uwieńczonych zwycięskim bojem na polach Wawra i Wygody. Bohaterem tych walk był m.in. Piotr Szembek.

Folwarki i wsie położone na terenie walk powstańczych poniosły ogromne straty. Dla powetowania strat właściciele tych terenów, administratorzy Wilanowa, postanowili rozparcelować i wydzierżawić grunty dotychczas niezasiedlone. Karczma odbudowana w 1834 r. przeżywała prawdziwy rozkwit. Wokół powstało osiedle rzemieślników i kupców. W tym czasie na rozparcelowanych dobrach powstało osiedle rolnicze które nazwano kolonią Wawer.

Powstanie styczniowe i związane z nim uwłaszenie chłopów przyspieszyły reorganizację administracji terenowej. Nowy podział administracyjny doprowadził do powstania gminy Wawer obejmującej osady i wsie:

    * Wawer
    * Wygoda
    * Kawęczyn
    * Gocławek
    * Grochów
    * Kamionek
    * Saska Kępa
    * Gocław
    * Zastów
    * Kaczydół (obecnie Międzylesie)
    * Stara Miłosna
    * Żurawka

(w roku 1889 - Kamionek, a w 1916 - Grochów, Gocławek i Saska Kępa zostały przyłączone do Warszawy) .

W Wawrze zlokalizowano Zarząd Gminy i Sąd Gminny dla trzech gmin: Wawer, Bródno i Zagoźdź. Niebywały wpływ na rozwój gminy miał fakt przeprowadzenia przez jej tereny linii kolejowej zwanej Nadwiślańską.

W 1877 r. otwarto w Wawrze stację kolejową. Od 1900 r. stolicę z Wawrem połączyła również kolejka dojazdowa kursująca od mostu Kierbedzia, którą w 1908 r. przedłużono do Karczewa. Powstały liczne letniska: w Świdrze, Józefowie, Michalinie, Falenicy, Miedzeszynie, Radości, Międzylesiu i Aninie. Przybywało też stałych mieszkańców.

W Wawrze osiedlali się głównie kolejarze, kupcy i rzemieślnicy. Anin, zwłaszcza w latach trzydziestych stał się atrakcyjnym miejscem zamieszkania dla przedstawicieli zawodów artystycznych, przemysłowców, urzędników państwowych, wojskowych.

W 1924 r. Falenica otrzymała prawa miejskie i stała się siedzibą gminy obejmującej osiedla: Anin, Międzylesie, Radość, Zbójna Góra, Stary i Nowy Miedzeszyn, Michalin, Józefów i Świder.

Na krótko przed wybuchem drugiej wojny światowej gmina Wawer składała się z następujących osad Stary i Nowy Wawer, Zastów, Stara Miłosna, Międzylesie, Anin (który w 1939 r. powrócił do Wawra) i Wiśniowa Góra oraz wsie: Pochulanka, Zbytki, Las i Zerzeń.

Okupacja niemiecka

Walki wrześniowe i obrona Warszawy w 1939 r. przyczyniły się do emigracji ludności z Warszawy na tereny m.in. Wawra. Wielu uciekinierów szukało tu tymczasowego schronienia i doraźnej pomocy. Postawiło to przed ówczesnymi władzami gminy szczególne obowiązki opieki nad rodzinami dotkniętymi skutkami wojny, w postaci pomocy materialnej, znalezienia pracy, zaopatrzenia w "lewe" dokumenty.

Do listopada 1939 r. funkcjonował szpital polowy ss. Felicjanek i ss. Rodziny Maryi. Siostry prowadziły też dożywianie biednych i poszkodowanych w wyniku działań wojennych. W listopadzie 1939 r. zarząd gminy, podjął prace nad urządzeniem odrębnego cmentarza dla ofiar wojny, który mimo terroru hitlerowskiego przetrwał czas wojny dzięki solidarności wawerskiego społeczeństwa.

Wawer zapisał się w historii Polski m. in. wydarzeniem określanym jako Zbrodnia w Wawrze – w nocy z 26 na 27 grudnia 1939 żołnierze niemieccy, w odwecie za dwóch żołnierzy, rozstrzelali 107 mieszkańców miejscowości. Cmentarz ofiar tego wydarzenia znajduje się przy ul. 27 grudnia.

Niemcy, stosując wbrew prawu międzynarodowemu zasadę odpowiedzialności zbiorowej, aresztowali wcześniej 114 obywateli polskich, w większości mieszkańców Wawra i Anina, w odwecie za śmierć 2 podoficerów z niemieckiego batalionu budowlanego nr. 538 (niem. Baubatalion 538) w jednym z okolicznych barów. Zbrodni dokonali znani policji miejscowi kryminaliści, Marian Prasuła i Stanisław Dąbek.

W reakcji na wiadomość o śmierci Niemców, w stan pogotowia postawiona została policja niemiecka, która z rozkazu ppłk. Maxa Daume, który zastępował na tym stanowisku dowódcę 31. pułku Ordnungspolizei (znanego także jako Polizei-Regiment Warschau), przystąpiła do aresztowań mieszkańców Wawra i Anina. Aresztowań i akcji pacyfikacyjnej dokonywała 2 i 3 kompania z batalionu nr. 6 pułku 31. Ordnungspolizei, pod dowództwem mjr. Wilhelma Wenzla, w nocy z 26 na 27 grudnia 1939.

Podczas aresztowania zatrzymano grupę 120 mężczyzn z Wawra i Anina, w większości składającą się z Polaków, oraz grupy Żydów i 1 Rosjanina. Mężczyźni liczyli od 16 do 70 lat, wśród nich byli zarówno rzemieślnicy, kupcy i robotnicy, jak również pracownicy umysłowi, dziennikarz oraz oficer Wojska Polskiego. Część zatrzymanych przebywała w Wawrze jedynie tymczasowo.

Mężczyzn postawiono przed tzw. sądem doraźnym (niem. Standgericht), będących elementem terroru sądowego i stanowiącego parodię prawa mającego uzasadniać represje, pod przewodnictwem mjr. policji Wilhelma Wenzla i w obecności dowodzącego akcją ppłk. Maxa Daume. Nie przesłuchano zatrzymanych oraz nie dokonano spisania ich zeznań, rejestrując jedynie personalia. 114 mężczyzn zostało skazanych na śmierć. Antoni Bartoszek, właściciel restauracji w której zginęli dwaj Niemcy, został dotkliwie pobity i powieszony u wejścia do lokalu, przed zapadnięciem "wyroku" sądu doraźnego.

Egzekucja skazańców odbyła się na niezabudowanym placu pomiędzy ulicami Błękitną a Spiżową w Wawrze, mężczyźni zostali rozstrzelani przy użyciu karabinów maszynowych. W czasie przeprowadzania na miejsce kaźni, jednemu z mężczyzn udało się zbiec. Samą egzekucję, mimo odniesionych ran, przeżyło 7 osób.

Ofiary śmiertelne, w sumie 107 osób, zostały początkowo pochowane w tymczasowej zbiorowej mogile. Pomiędzy 25 a 27 czerwca 1940, decyzją niemieckiego starosty (niem. Kreishauptman) na powiat warszawski, dokonano ekshumacji. 76 wydobytych zwłok pochowano na cmentarzu przy ul. Śnieżki (obecnie ul. Kościuszkowców) w rejonie Wawer Glinki (Marysin Wawerski), a pozostałych pomordowanych, złożono w grobach rodzinnych na terenie Warszawy. 11 Żydów pochowano na cmentarzu żydowskim w Warszawie.

W miejscu egzekucji, przy ul. 27 grudnia w Wawrze, wystawiono pomnik ku czci ofiar egzekucji. Podobny monument wystawiono także na Cmentarzu Wojskowym przy ul. Kościuszki, gdzie spoczywają ofiary Zbrodni w Wawrze. Pomnik upamiętnia także 14 mieszkańców Anina, rozstrzelanych w podobnej egzekucji dnia 29 kwietnia 1942 oraz żołnierzy Wojska Polskiego poległych podczas Obrony Warszawy w 1939.

Zbrodnia w Wawrze była pierwszą masową zbrodnią na ludności cywilnej Warszawy i okolic, oraz w Generalnym Gubernatorstwie. W reakcji na to wydarzenie polski ruch stworzył konspiracyjną młodzieżową Organizację Małego Sabotażu "Wawer", związanej z organizacją harcerską Szare Szeregi, która liczyła 500 członków i wykonała w latach 1940 - 1945 około 170 akcji przeciwko okupacyjnym siłom niemieckim.

Po wojnie, sądy polskie osądziły współodpowiedzialnych za Zbrodnię w Wawrze, Najwyższy Trybunał Narodowy skazał Maxa Daume, wyrokiem z dnia 3 marca 1947, na karę śmierci.

Wilhelm Wenzl otrzymał karę śmierci wyrokiem Sądu Wojewódzkiego dla miasta stołecznego Warszawy w 1951.

W grudniu 2004 Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej i Dzielnica Warszawa Wawer zorganizowały uroczyste obchody 65 rocznicy Zbrodni w Wawrze.

Ruch oporu w Wawrze powstał już na przełomie 1939/1940 r. W skład Związku Walki Zbrojnej i później Armii Krajowej wchodziły kompanie tworzące Rejon IV AK w Otwocku. Działały tu również inne organizacje ruchu oporu, a ludność cywilna wspomagała działania konspiracyjne. Na szeroką skalę prowadzona była akcja tajnego nauczania, w której brała udział większość młodzieży zamieszkałej na terenie gminy oraz większość wawerskich nauczycieli.

W Falenicy od 31.10.1939 r. do 20.08.1942 r. istniało getto, przez które przeszło 7,5 tys. osób. W lipcu 1942 r. Niemcy rozstrzelali 45 osób narodowości żydowskiej przewożonych transportem z Rembertowa do getta w Falenicy. Jeszcze przed wojną Towarzystwo "Pomoc dla sierot" założone i kierowane przez dra Janusza Korczaka, organizowało w gminie Wawer, kolonię dziecięcą dla dzieci żydowskich, nazwaną "Różyczka".

Dzięki pomocy władz gminnych i okolicznej ludności kolonia przetrwała do października 1940 r. kiedy to dzieci wraz z opiekunem musiały opuścić dom i udać się do getta w Warszawie.

Dla prawobrzeżnej Warszawy wojna zakończyła się 15 września 1944 r., chociaż front przez 4 miesiące trwał na linii Wisły, a ostrzał artyleryjski z lewego brzegu przynosił duże straty. Organizowano jednak w miarę możliwości normalne życie.

Czasy powojenne

W pierwszych latach powojennych do osiedli położonych między Wawrem a Falenicą napływała ludność ze zrujnowanej stolicy i okolicznych miasteczek i wsi. Zajęte zostały wszystkie drewniane domy letniskowe. Wiele z nich nadmiernie zagęszczonych, wielokrotnie przebudowywanych, uległo dewastacji. Na pustych działkach wyrosły prowizoryczne budynki mieszkalne. Ucierpiały też okoliczne lasy, w których masowo wycinano drzewa.

W okresie powojennym czterokrotnie zmieniano przynależność administracyjną terenów gminy Wawer. Od 1945 do 1951 roku Wawer był samodzielną gminą, a od roku 1951 do 1960 przyłączono go razem z Falenicą do Wielkiej Warszawy. Powołana została nowa dzielnica Warszawa Wawer. W jej skład weszły położone wzdłuż torów kolejowych miejscowości:

    * Wawer
    * Wawer
    * Anin
    * Międzylesie
    * Miedzeszyn
    * Miedzeszyn - wieś
    * Falenica
    * Zastów
    * Zerzeń
    * Zbytki
    * Las
    * Kuligów
    * Julianów
    * Wólka Zerzeńska
    * Skrzypki
    * Zatrzebie
    * Błota

Na terenie nowej dzielnicy działały nieliczne zakłady przemysłowe. W Falenicy wznowiła pracę huta szkła i tartak, powstała fabryka "Mera - Pnefal". W Międzylesiu rozpoczęły produkcję zakłady ZWAR.

W latach 60-tych utworzono tu Instytut Elektrotechniki. Powstały dwa szpitale: Centralny Szpital Kolejowy i Centrum Zdrowia Dziecka, a w Aninie Instytut Kardiologii. Rejon Wawra, Anina i Międzylesia w latach 50-tych został częściowo skanalizowany. Ruszyło wtedy na tym terenie budownictwo mieszkaniowe. Pozostałe obszary dzielnicy pozbawione infrastruktury rozwijały się znacznie wolniej.

W marcu 1994 r. powołano samodzielną gminę Warszawa - Wawer.

Gmina Warszawa - Wawer funkcjonowała do 27 października 2002 r. W tym dniu weszła w życie ustawa o ustroju m.st.Warszawy, która wszystkie gminy warszawskie przekształciła w dzielnice m.st.Warszawy.